Το εξιδανικευμένο Έθνος
Ποιος είναι ο εθνιστής, ποιος ο εθνικιστής και ποιος ο πατριώτης?
Το εξιδανικευμένο Έθνος
Γιάννης Αχυρόπουλος
Ακούμε κατά κόρον αυτή την περίοδο του πολέμου στην Ουκρανία τις λέξεις: Έθνος, εθνικιστής, λαός, πατριώτης, κράτος, γένος, φυλή, εθνότητα…
Όλες αυτές οι λέξεις έχουν σχέσεις συχνά συγγενικές, ενίοτε αλληλοσυμπληρούμενες, ενίοτε διαφορετικές όταν συνυπάρχουν με επίθετα που τις προσδιορίζουν ή όταν αποτελούν μέρος μιας σύνθετης λέξης ή και όταν χρησιμοποιούνται σαν βάση για παράγωγα λέξεων της ίδιας οικογένειας. Έτσι δημιουργούνται συγχύσεις και παρερμηνείες. Η λέξη εθνικός για παράδειγμα μπορεί να προσδιορίσει σαν επίθετο μια πλειάδα λέξεων: ήρωας, κίνδυνος, ευεργέτης, χώρος, προϊόν, πένθος, ανάγκη, νόμισμα, έργο, επέτειος, καταστροφή… Στις εννοιολογικές παρερμηνείες ένας επιπλέον λόγος παίζει τον ρόλο του· αυτός του χρόνου. Η ίδια λέξη δεν έχει πάντοτε ακριβώς το ίδιο νόημα στο παρελθόν και σήμερα.
Αν πάρουμε την λέξη έθνος, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η έννοιά της προσδιορίζεται ήδη από την εποχή του Ηροδότου ως ένα σύνολο ανθρώπων που έχουν κοινή καταγωγή (το «όμαιμον»), κοινή γλώσσα (το «ομόγλωσσον»), κοινή θρησκεία και κοινά ήθη και έθιμα. Συμπληρώνοντας αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και χαρακτηριστικά όπως κοινή παράδοση, κοινή κουλτούρα.
Ο ορισμός αυτός φαίνεται αρκετά σαφής και πλήρης εκ πρώτης όψεως. Όμως μια ενδελεχέστερη προσέγγιση δημιουργεί εύλογα ερωτήματα… Και αυτό γιατί ό,τι προαναφέρθηκε ισχύει σαφώς για εμάς τους Έλληνες για παράδειγμα. Όμως, αν πάρουμε περιπτώσεις άλλων εθνών, θα δούμε ότι δεν διαθέτουν πλήρως αυτά τα χαρακτηριστικά. Οι Ελβετοί, οι Αμερικάνοι, οι Ρώσοι, οι Εβραίοι αποτελούν μεν έθνη, που όμως δεν έχουν πάντα την ίδια γλώσσα (τρεις επίσημες στην Ελβετία), δεν έχουν κοινή καταγωγή (Αμερικανοί) ή δεν έχουν κοινή παράδοση και πολιτισμό…
Αυτός είναι ο βασικός λόγος δημιουργίας διαφορετικών σχολών σκέψεις, όπου πολλοί επιστήμονες -εθνολόγοι, κοινωνιολόγοι, γεωγράφοι, ιστορικοί κτλ.- προσεγγίζουν το ζήτημα ελαφρώς διαφορετικά και φωτίζουν η καθεμία άλλες πλευρές για να υπάρχουν όσο το δυνατόν λιγότερες αδιευκρίνιστες πτυχές.
Η γαλλική σχολή για παράδειγμα υποστηρίζει ότι κύριο κριτήριο για τον προσδιορισμό του έθνους είναι η συνείδηση κοινότητας, η συνείδηση των ίδιων των ανθρώπων ότι αποτελούν ένα εθνικό σύνολο, μια εθνική κοινότητα. Αυτοπροσδιορίζονται κατά κάποιο τρόπο· κάθε έθνος βρίσκει το δικό του τρόπο. Η γερμανική σχολή στέκεται περισσότερο στην καταγωγή, την γλώσσα και την παράδοση. Ενώ λοιπόν, ο χαρακτήρας του έθνους φαίνεται σαφής εξαρχής, σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει κάτι το αφηρημένο ή ασαφές.
Η λέξη λαός, αντίθετα προς τον ασαφή χαρακτήρα που μπορεί να έχει κάποιες φορές η λέξη έθνος, έχει πιο συγκεκριμένο περιεχόμενο. Λαός είναι οι άνθρωποι, το έμψυχο υλικό, το ανθρώπινο δυναμικό ενός έθνους. Με την ίδια έννοια χρησιμοποιείται πολλές φορές η λέξη πολίτης, αλλά δεν είναι ίδια η σημασία της. Ο πολίτης αντιστοιχεί στην έννοια του κράτους. Ο λαός αντιστοιχεί στην έννοια του έθνους. Η έννοια του κράτους είναι νομική και πολιτειακή και απαιτείται να διέπεται από νόμους, ρυθμίσεις, ένα Σύνταγμα, όλα εν πάση περιπτώσει τα απαραίτητα στοιχεία που ορίζουν και καθορίζουν τις λειτουργίες του και τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών του. Ο λαός απαρτίζει ένα έθνος. Οι πολίτες μιας χώρας συνθέτουν το κράτος. Για μια δημοκρατική, πλουραλιστική κοινωνία, για παράδειγμα, έχουμε ανάγκη ένα σύγχρονο και καλά δομημένο κράτος.
Συχνά, σαν αντίβαρο σε ένα αντιπαθές η ατελές κράτος δημιουργείται η ανάγκη ενός εξιδανικευμένου έθνους, όπου σε όλα τα χαρακτηριστικά των συστατικών που το συνθέτουν δίνεται μια επιπλέον αξία στην ιστορία, την καταγωγή, τους προγόνους, την παράδοση, την κουλτούρα… -παρεμπιπτόντως, η κουλτούρα προϋποθέτει ταυτότητα, δεν την δημιουργεί.
Η ανάγκη της μνήμης του παρελθόντος -η μνήμη δεν δημιουργεί αιωνιότητα, αλλά η αιωνιότητα την μνήμη- της μακρινής καταγωγής, η γλώσσα, ηθρησκεία μας κάνουν ταυτόχρονα πατριώτες και εθνικιστές.
Έτσι, σ’ αυτή την περίπτωση, το κράτος θεωρείται σαν κάτι το απρόσωπο που αντικαθιστά τις νοοτροπίες και τα ήθη με τους νόμους, τα βιώματα με αντικειμενικούς κανόνες.
Και σαν συνέπεια, ο πατριωτισμός χωρίς ισχυρό κράτος γίνεται μια ψευδαίσθηση. Αν και μικροί ή αδύναμοι μπορούμε εύκολα να πέσουμε στην παγίδα του εθνικού «μεγαλείου», παραβλέποντας τους συσχετισμούς ή τις συγκυρίες, ζητώντας τα μείζονα ή τα ανέφικτα… (οι συνειρμοί μπορούν εύκολα να οδηγούν στο σημερινό πόλεμο με την Ουκρανία, άλλες συρράξεις… στην δική μας ιστορία, στην Μικρασιατική Καταστροφή).
Η λέξη φυλή τονίζει περισσότερο το στοιχείο της κοινής ιστορικής προέλευσης και εθνολογικής καταγωγής ενός λαού. Την κοινή καταγωγή τονίζει και η έννοια του γένους.
Η φυλή συνδέεται με το φύλο (sex), αναγόμενη στο φύω/φύομαι· Δηλώνει δεσμούς αίματος (όμαιμον), κοινή καταγωγή, την γενιά από το επίπεδο της οικογένειας ως στο επίπεδο της φυλής. Τόσο η φυλή όσο και το γένος αντιστοιχούν στο ξενικό όρο ράτσα (ιταλικά: razza=φυλή, αραβικά: ra’s=φυλή-καταγωγή, γαλλικά: race κτλ). Την έννοια της καταγωγής ως βάσεις του έθνους έδωσαν και το λατινικό natio (γέννηση, καταγωγή) απ’ όπου το nation→ national→ nationalisme.
Οι ξένοι χρησιμοποιούν, κατά αντιδιαστολή προς τα nation/national το ελληνικής ρίζας ethinc(s) για να δηλώσουν τις εθνικές μειονότητες ή τις ομάδες που διαφέρουν ως προς την καταγωγή ή το θρήσκευμα (τσιγγάνους, μουσουλμάνους) μέσα στο ίδιο έθνος.
Δάνεια και αντιδάνεια λέξεων μέσα στο πέρασμα του χρόνου και διαφορετικές χρήσεις της κάθε λέξης δημιουργούσαν κατά καιρούς εννοιολογικές συγχύσεις. Η λέξη φιλοπατρία για παράδειγμα -που πρωτοεμφανίζεται στην Αριστοφάνη- δηλώνει την αγάπη κάποιου για την πατρίδα του. Στα τέλη του 18ου αιώνα όταν η λέξη φιλοπατρία δίνει την αίσθηση λογιότερης λέξης, αρχίζει να υποκαθίσταται με τις λέξεις πατριωτισμός (αντιδάνειο μέσω του γαλλικού patriotisme) που χρησιμοποιεί ο Ρήγας Φεραίος και εθνικός, όπως χρησιμοποιείται από τον Ν. Σπηλιάδη το 1826.
Η χρήση της λέξης εθνισμός με την σημασία του πατριωτισμού, της φιλοπατρίας, είναι τόσο έντονη τον 19ο αιώνα ώστε ο περίφημος δικαστής και συγγραφέας Αναστάσιος Πολυζωίδης αναζητώντας το 1859 μια λέξη ομόρριζη του εθνικός = ειδωλολάτρης για να δηλώσει την ειδωλολατρία, τον παγανισμό, αποφεύγει την λέξη εθνισμός = πατριωτισμός για να μην προκαλέσει σύγχυση και δημιουργεί την λέξη εθνικισμός με την σημασία του ειδωλολατρισμού από το εθνικός=ειδωλολάτρης που είναι και η πρώτη σημασία της λέξης! Σταδιακά η χρήση της λέξης εθνισμός υπεχώρησε και την θέση της πήρε η λέξη εθνικισμός που σήμαινε και τον πατριωτισμό, την αγάπη δηλαδή προς την πατρίδα, αλλά και τις εδαφικές απαιτήσεις ενός έθνους εις βάρος άλλων εθνών, τον εθνικό επεκτατισμό· δήλωνε δηλαδή και την θετική και την αρνητική σημασία.
Πατριώτης είναι αυτός που αγαπάει την πατρίδα του αλλά και τους άλλους λαούς. Εθνικιστής είναι αυτός που αγαπάει μόνο την πατρίδα του και όχι τους άλλους.
Τον φανατικό -με επιθετικές, επεκτατικές βλέψεις- πατριωτισμό δηλώνει και η γαλλική προελεύσεως λέξη σωβινισμός (από το όνομα του αφοσιωμένου στον Ναπολέοντα πατριώτη N. Chauvin -κατ’ άλλους υπαρκτό πρόσωπο, κατά άλλους ήρωα θεατρικού έργου).
Με τις σαρωτικές αλλαγές που έγιναν στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων και με τους ποικιλώνυμους εθνικισμούς που εμφανίστηκαν κατέστη αναγκαία η διάκριση μεταξύ εθνισμού και εθνικισμού, όπου εθνισμός δηλώνει τον αγνό πατριωτισμό ενώ το εθνικισμός τις εθνικιστικές επεκτατικές βλέψεις. Απέναντι σ’ αυτό το ζεύγος, η λέξη διεθνισμός δηλώνει το ξεπέρασμα της έννοιας του έθνους, και την αντίληψη ότι δεν πρέπει να υπάρχουν όρια που να χωρίζουν τους λαούς, αντίληψη που προέβαλαν φιλοσοφικά ρεύματα του 19ου αιώνα και κυρίως ο κομμουνισμός.
Δεν υπάρχουν σχόλια